علم چیست؟ از دیدگاه ریچارد فاینمن - قسمت 1
از آقای دِرُز که این فرصت را فراهم آورد تا در جمع آموزگاران علوم شرکت کنم متشکرم. من نیز آموزگار علم هستم. اما تنها در آموزش به دانشجویان دوره کارشناسی ارشد فیزیک تجربه دارم، و همین تجربه به من می گوید که نمی دانم علم را چگونه باید تدریس کرد.
اطمینان دارم شما که آموزگار واقعی علم هستید و در نخستین مرحله یا پایین ترین درجه سلسله مراتب آموزگاران به انجام وظیفه مشغولید نیز نمی دانید علم را چگونه باید تدریس کرد. اگر میدانستید، زحمت آمدن به این همایش را به خود نمیدادید.
موضوع خطابه، انتخاب من نیست. موضوعی است که اقای دِرُز انتخاب کرد. اما لازم است بگویم از دیدگاه من، موضوع «علم چیست؟» برابر و مساوی با موضوع «چگونه باید علم را تدریس کرد؟» نیست. به دو دلیل، لازم میدانم توجه شما را به این تفاوت دقیق و نکته ظریف جلب کنم.
از آقای دِرُز که این فرصت را فراهم آورد تا در جمع آموزگاران علوم شرکت کنم متشکرم. من نیز آموزگار علم هستم. اما تنها در آموزش به دانشجویان دوره کارشناسی ارشد فیزیک تجربه دارم، و همین تجربه به من می گوید که نمی دانم علم را چگونه باید تدریس کرد.
اطمینان دارم شما که آموزگار واقعی علم هستید و در نخستین مرحله یا پایین ترین درجه سلسله مراتب آموزگاران به انجام وظیفه مشغولید نیز نمی دانید علم را چگونه باید تدریس کرد. اگر میدانستید، زحمت آمدن به این همایش را به خود نمیدادید.
موضوع خطابه، انتخاب من نیست. موضوعی است که اقای دِرُز انتخاب کرد. اما لازم است بگویم از دیدگاه من، موضوع «علم چیست؟» برابر و مساوی با موضوع «چگونه باید علم را تدریس کرد؟» نیست. به دو دلیل، لازم میدانم توجه شما را به این تفاوت دقیق و نکته ظریف جلب کنم.
دلیل نخست آنکه نگرانم از سبک این خطابه بپندارید میخواهم به حضار بگویم علم را چگونه باید تدریس کنند. چنین استنباطی صحیح نیست. من اصلا نمیدانم چگونه باید به کودکان و نوآموزان علوم را آموزش داد. در این باره یقین دارم زیرا خود کودکی دارم و میدانم که نمیدانم چگونه علوم به او بیاموزم. نکته دوم این است که چون میبینم درباره آموختن علوم به دانش آموزان بسیار گفته و نوشته اند و در این رشته متخصص فراوان داریم، احساس میکنم معلمین به خود اطمینان ندارند. به شما همیشه یادآوری میکنند که وضع تدریس علم چنانکه باید و شاید مطلوب نیست و باید در کار خود، آموزش دادن علوم تجربی، مهارت و تخصص بیشتری کسب کنید. قصدم این نیست که شما را به دلیل قصور در انجام وظیفه سرزنش کنم و نشان دهم که چگونه می توانید وظیفه خود را بهتر انجام دهید.
حقیقت مطلب جز این است. شاهدیم که هر روز دانشجویان بهتر و آماده تر و مستعد تری به کلاس های کارشناسی ارشد می آیند. شاهدیم که هر سال سطح معلومات این دانشجویان بالاتر می رود. نمی دانم چگونه چنین شده است. گمان نمی کنم خود شما هم بدانید. نمی خواهم در نظام آموزشی مداخله کنم؛ نظام خوبی است.
علم چیست؟ اگر علم را تدریس میکنید لابد میدانید چیست. از بدیهیات به نظر میرسد. دراین باره چه میتوان گفت؟ در هر چاپ کتاب های درسی علوم، توضیح کافی در این مورد که علم چیست داده میشود. مثلا تعریف تحریف شده و آبکی فرانسیس بیکن در چند سده پیش را تکرار میکنند. برای گفته فرانسیس بیکن معانی اسرارآمیز و ژرف قائل میشوند، اما ویلیام هاروی، یکی از برجسته ترین متخصصان علوم تجربی روزگار بیکن، میگوید:«تعریف بیکن از علم فقط به درد وزیر دارایی وقت میخورد. بیکن صحبت از مشاهده میکند، اما عامل بسیار مهم قوه تشخیص اینکه چه چیز را باید مشاهده کرد و مورد توجه قرار داد نادیده میگیرد.»
پس آنچه فیلسوفان می گویند و آنچه در کتاب های راهنمای مدرسان آمده به ما نمی گوید علم چیست. پس از آنکه پذیرفتم این خطابه را ایراد کنم این مسئله برای خودم مطرح شد. پس از مدتی اندیشیدن به یاد شعر کوتاهی افتادم:
هزارپا آسوده خاطر و شاد بود
تا اینکه قورباغه ای از او پرسید:
کدام پایت از پس کدام پا می آید؟
از این پرسش چنان دچار شک شد
که از یاد برد چگونه راه می رود
و از حواس پرتی در گودالی افتاد
تمام عمر به علم پرداخته ام و می دانستم چه کنم. اما اکنون میبینم توانایی تعریف آنچه را باید تعریف کنم-کدام پا از پس کدام پا می آید؟-ندارم و راستش را بخواهید، از به یاد آوردن این شعر به هراس افتاده ام. نگرانم وقتی به سرکارم بروم دیگر نتوانم پژوهش علمی انجام دهم.
جمعی از خبرنگاران با اصرار فراوان خواستار خلاصه این خطابه بودند. اما خطابه را درست پیش از آمدن به جلسه تهیه کردم و نتوانستم خلاصه ای به آنان بدهم. اما می توانم مجسم کنم که فردا تیتر درشت روزنامه آنها این خواهد بود: «پروفسور، رئیس انجمن معلمان علوم را قورباغه خواند»
منبع: کتاب تاثیر علم در اندیشه صفحه 87